Choroby zakaźne, choroby infekcyjne – grupa
chorób
ludzi, zwierząt i roślin, będących następstwem
zakażenia
ustroju
czynnikiem zakaźnym
i złamania sił odpornościowych organizmu (lub w odwrotnej kolejności) lub obecności w organizmie bioaktywnych
toksyn
(
jadów
) drobnoustrojów.
Do niedawna mianem choroby zakaźnej określano choroby wywoływane także przez robaki (np.
owsica
),
pierwotniaki
(np.
malaria
) i małe
stawonogi
(np.
wszawica
). Obecnie te choroby nazywane są
chorobami pasożytniczymi
.
Choroba zakaźna, która może łatwo przenosić się pomiędzy organizmami (czy to ludzkimi czy zwierzęcymi) w sposób pośredni lub bezpośredni nosi nazwę choroby zaraźliwej.
Czynnik etiologiczny i postacie
Przyczyną chorób zakaźnych mogą być następujące
czynniki etiologiczne
:
Zdolne do wywołania choroby są jednak tylko niektórzy przedstawiciele wymienionych grup. W dużej części zależy to od zdolności do wywołania choroby danego
patogenu
, a także od odporności własnej pacjenta, dawki i
wirulencji
czynnika zakaźnego oraz wpływu dodatkowych czynników. W obecnych czasach, gdy
AIDS
występuje
epidemicznie
, a część zakażeń powodowana jest przez pewne działania medyczne (zakażenia jatrogenne, np. przez obniżanie odporności organizmu przy
przeszczepach
) niemożliwym jest określenie ściśle grupy patogennych drobnoustrojów.
Powszechnie stosowany jest podział na:
Dokładniejszy podział na
krętkowice
,
chlamydiozy
itd. jest mało powszechny.
- Zaproponowany tu podział nie jest jednym słusznym, jest jednak najpopularniejszy (w literaturze fachowej bardzo rzadko proponowany jest inny) i pozwala zaklasyfikować każdą chorobę do jednej z grup.
Droga szerzenia
Rezerwuarem zarazków
(pierwsze ogniwo
łańcucha epidemiologicznego
) jest najczęściej organizm chory (np. w przypadku
ospy prawdziwej
człowiek,
gruźlicy
– zwierzę lub człowiek,
mozaiki tytoniowej
– roślina) lub
nosiciel
(np. w przypadku
duru brzusznego
). Rzadziej źródłem zakażenia jest materia nieożywiona (np.
gleba
jest źródłem
tężca
).
Do
zakażenia
jakiegoś
organizmu
może dojść różnymi
drogami
(II ogniwo), co niekoniecznie wiąże się z wywołaniem choroby, gdyż
drobnoustroje chorobotwórcze
mogą zostać zwalczone przez
układ odpornościowy
, wywołać
nosicielstwo
, itp.
Możliwe jest także przeniesienie czynnika etiologicznego na osobniki z tego samego gatunku lub między gatunkami (III ogniwo). Przeniesienie patogenu na inny gatunek, np. w przypadku
wścieklizny
u ludzi, może być "ślepą uliczką" dla wywołujących tę chorobę RNA-wirusów.
Objawy i rozpoznawanie
Objawy chorób zakaźnych są różne, a mówiąc dokładniej, są zależne od patogenu i stanu chorego. Większość chorób zakaźnych cechuje
gorączka
, choć nie jest to regułą (np.
botulizm
).
W rozpoznaniu dużą uwagę przywiązuje się do:
Leczenie
Stosuje się leczenie przyczynowe nakierowane na hamowanie patogennych cech drobnoustrojów i dezaktywację toksyn pochodzenia biologicznego. Największe znaczenie na tym polu mają
chemioterapeutyki
, takie jak:
antybiotyki
,
sulfonamidy
,
leki przeciwwirusowe
,
antytoksyny
, a także niekiedy
fagi
. Stosuje się także leczenie objawowe mające na celu poprawę sił pacjenta.
Leczeniem rzadko występujących chorób zakaźnych, AIDS, zakażeń HBV i HCV, neuroinfekcji zajmują się lekarze chorób zakaźnych.
Profilaktyka
Ostrzeżenie na płocie szpitala zakaźnego
Profilaktyka chorób zakaźnych polega zasadniczo na unieszkodliwieniu źródeł zakażenia, ograniczaniu mechanizmów i dróg szerzenia, unikaniu wytwarzania
lekooporności
przez drobnoustroje, wzroście odporności populacji. Praktycznie sprowadza się to do:
- izolacji (o ile jest w ogóle konieczna) i leczeniu ludzi chorych i nosicieli
- poddawania
kwarantannie
zwierząt, osób i mienia podejrzanego o
zakażenie
/skażenie
- izolacji, leczenia i przeprowadzania ubojów sanitarnych wśród zwierząt
- kontrolowania osób pracujących z żywnością
- przetwarzania żywności i wody
- kontroli epidemiologicznej ludzi, zwierząt, ujęć wody itd.
- używania sterylnego sprzętu medycznego
- utylizacji jednorazowego sprzętu medycznego
- przeprowadzania zabiegów dezynfekcyjnych
- przestrzegania
higieny
osobistej
- używania środków ochrony osobistej
- prowadzenia
szczepień
i (historycznej już)
wariolizacji
- dobierania antybiotyków na podstawie
antybiogramów
Choroby zakaźne jako broń biologiczna
Część chorób zakaźnych (
wąglik
,
dżuma
,
botulizm
,
ospa prawdziwa
i inne) może być użyta jako
broń biologiczna
.
Historia
Choroby zakaźne towarzyszyły życiu od samego początku, choć w dziejach Ziemi są zjawiskiem stosunkowo młodym. Na szczątkach pierwotnych
ryb
paleopatolodzy
stwierdzili
próchnicę zębów
. Najwcześniejsze odkrycia archeologiczne, świadczące o tym, że ludzie chorowali na choroby infekcyjne, datuje się na okres
plejstocenu
, jednak największy rozwój przypadł na
neolit
, wywołany przez rozwój rolnictwa i hodowli zwierząt (osiadły tryb życia).
Opisy chorób zakaźnych, proponowane leczenie i profilaktyka pojawiały się już w Starożytnych Chinach, a także później w Księgach
Hipokratesa
. Już w tamtych i późniejszych czasach, mimo powszechności
teorii samorództwa
, prawidłowo wskazywano niektóre metody walki z tymi schorzeniami, np. izolację chorych. Odkrycie przez
Leeuwenhoek'a
bakterii
niewiele w tej kwestii zmieniło. Dopiero w 1796 roku w Europie (w Chinach metoda znana kilka wieków przed naszą erą) pojawiła się pierwsza
szczepionka
.
W
1892
niemiecki bakteriolog
Robert Koch
przedstawił zestaw postulatów, zwanych
postulatami Kocha
, które głosiły:
- patogen musi zostać wyizolowany z zainfekowanego organizmu i mieć związek ze zmianami patologicznymi
- patogen wyizolowany od osoby chorej musi wywołać tą samą chorobę po zakażeniu nim zdrowego człowieka lub zwierzęcia
- Nie zawsze ten postulat jest słuszny: swoisty patogen dla ludzi nie wywoła choroby u świnek morskich i vice versa
- Zarazek musi zostać ponownie wyizolowany od doświadczalnie zakażonego organizmu
Krokiem milowym okazały się prace
Louisa Pasteura
: obalenie samorództwa,
pasteryzacja
, szczepionka przeciw wściekliźnie i inne. Największe jednak, pole walki z chorobami zakaźnymi powstało po odkryciu przez
A. Fleminga
i jego współpracowników pierwszego na świecie antybiotyku.
W XX i XXI wieku w krajach rozwiniętych opanowano większość chorób zakaźnych, jednak poważnym problemem stały się oporne na działanie antybiotyków szczepy drobnoustrojów, a także pojawiające się nowe schorzenia wywoływane przez nieznane lub nierozpoznane do tej pory patogeny.
Od lat 80. XX wieku w wielu krajach rozprzestrzeniły się zakażenia
ludzkim wirusem upośledzenia odporności
(HIV), innym zagrożeniami które stały się poważnym zagrożeniem pod koniec XX wieku to wariant
choroby Creutzfeldta-Jakoba
i
SARS
.
Należy zauważyć, że w związku z zagrożeniami aktami bioterroryzmu na nowo może pojawić się zagrożenie zachorowaniami na choroby zakaźne, które dawno zostały opanowane, np.
wąglik
czy
ospa
.
Zgony z powodu schorzeń zakaźnych i pasożytniczych stanowią ok. 25% wszystkich zgonów na Ziemi. Nadal nierozwiązanymi problemami w skali globalnej są:
gruźlica
,
schistosomatoza
i
malaria
.
Lista chorób zakaźnych